مقدمه

در آیه سی و چهارمِ سوره نساء، در حقیقت جمله ﴿بما فضَّل اللهُ بعضَهُم علی بعضٍ﴾ به‌نوعی در مقام تعلیل برایِ عبارت ﴿أَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ﴾ (1) است که در این نوشتار به تبیین این تعلیل می‎پردازیم؛ علت اینکه مردان برزنان برتری داده‌شده‌اند، از دیدگاه مفسران، اموری مانند نقصان ِعقلیِ زن، افزونیِ ارثِ مَرد، پذیرشِ شهادتِ مرد، وظیفه جهادِ مَرد، محرومیت زن از نماز و روزه (به خاطر عادات ماهانه، بیماری‎های زنانه و وضعِ حمل)، وجوب نماز جمعه و جماعت بر مَرد یا تأکیدِ نمازِ جماعت بر مَرد، امکانِ تعدّدِ زوجات برای مَرد، اختیارِ طلاقِ مَرد و اعطایِ مقامِ نبوت و امامت به مَرد عنوان‌شده است. 

فخر رازی در بیان این تفضیل می‎گوید که برتری مردان برزنان به خاطر جنبه‎های بسیاری است که بعضی از آن‎ها به صفات حقیقی و برخی دیگر به احکام شرعی برمی‌گردد؛ به این‌گونه که صفات حقیقی بر اساس فضایلِ حقیقی حاصل می‎شود و به علم و قدرت برمی‌گردد که بدون شک عقل و عِلم مردان بیشتر و نیز قدرتشان در انجامِ اعمالِ مشکل و سخت، کامل‎تر است و به این دو دلیل، فضیلت وبرتری مردان برزنان (در عقل، دوراندیشی، قدرت، نویسندگی، سوارکاری، تیراندازی، انتخابِ انبیاء و علما از بینِ مَردان، قرارگرفته امامتِ کبرا و صغرا و جهاد و اذان خطبه و اعتکاف و شهادت در حدود و قصاص به‌اتفاق همه علما و شهادت در نکاح در فقه شافعی بر عهده مردان، زیادی سَهم و تعصیب در میراث، به گردن گرفتنِ دیه در قتلِ خطئی و قَسامه، ولایت در نکاح و طلاق، حق رجوع و تعدد زوجات و انتساب فرزندان به آن‎ها) حاصل می‎شود و همه این‎ها دلالت بربرتری مردان برزنان دارد. (2)

علامه طباطبایی هم در ضمنِ این آیه به مفهومِ عام‎تری اشاره‌کرده است و می‎گوید که این زیادتی‌هایی که خداوند بر مردان داده برحسب آن توانایی‎هایی است که مردان در انجام اَعمالِ دشوار و امثال آن دارند؛ چون زندگیِ زنان یک زندگی احساسی و عاطفی است که اساس و سرمایه‎اش رقّت و لطافت است و مراد ازجمله «بما أنفقوا» مهریه‎ای است که مردان به زنان می‎دهند و نفقه‎ای است که همواره به آنان می‎پردازند. (3)

نکته مهمی که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در این آیه شریف، تفضیل وبرتری مرد بیشتر به خاطر تمایزها و تفاوت‎هایِ فیزیکی و بیولوژیک میان زن و مَرد (مانند قدرت جسمانی مرد، احساسات و عواطفِ قویِ زن) عنوان‌شده نه برتری ازلحاظ ارزشی که بر این اساس صرفاً تفاوت‎هایی مدنظر است که مایه تمایز مرد از زن و تعیین نقش آن‎ها به‌عنوان زن و شوهر در خانواده می‎شود و به‌تبع آن، نظامِ حقوق و وظایف را تحت تأثیر قرار می‎دهد؛ به‌عبارت‌دیگر تفضیل در این آیه به معنایِ «تفاضل»، «تمایز» و «تفاوت» در نعمت‎هایی است که خداوند به هر یک از زن و مَرد عنایت کرده است و آنچه ارزش تکاملی و معنوی دارد، تنها مبتنی بر رویکرد انسان نسبت به فضلِ الهی است که او را شایسته مقامِ معنوی می‎کند یا در جایگاهی فروتر قرار می‎دهد؛ همان‎گونه که خداوند بنی‎اسرائیل را با اعطایِ نعمت‎هایِ مختلف تفضیل داد امّا چنین برتری‎ای به ارزشمندی آن قوم ختم نشد، بلکه تعامل کافرانه و ناسپاسانه بافضل الهی، به غضبِ الهی منتهی شد. 

نتیجه
به‌این‌ترتیب نمی‎توان تفضیل وبرتری در این آیه را به این معنا بدانیم که مردان لحاظِ شخصیتی و به‌طور ذاتی ارزشمندتر زنان می‎باشند بلکه هر یک دارای نعمت‎ها و توانایی‌هایی هستند که دیگری بهره کمتری از آن دارد؛ البته نکته دیگری که مرحوم علامه طباطبایی از این آیه به دست می‌آورد این است که این تعلیل در حوزه خانواده خلاصه نمی‎شود، بلکه این فضیلت برای مَردان نسبت به زنان حوزه فراتری را در برمی‌گیرد؛ بدین گونه که علت مذکور در آیه عمومیت دارد و از این عمومیت علت به دست می‎آید که حکمی هم که مبتنی بر آن علت است ـ یعنی قیّم بودن مردان برزنان ـ عمومیت دارد و منحصر به شوهر نسبت به همسر نیست و چنان نیست که مردان تنها بر همسرِ خود قیومیت داشته باشند بلکه حکمی که جعل‌شده، برای نوعِ مردان و نوعِ زنان است؛ همچنان که اموری از قبیلِ حکومت و قضا که حیات جامعه به آن‎ها بستگی دارد متوقف است بر نیروی تعقل که بالطبع در مردان نسبت به زنان بیشتر و قوی‎تر است؛ همچنین دفاع از سرزمین و مبارزه مسلحانه که نیازمند نیروی بدنی و عقلی است، هردوی آن در مردان بیشتر است تا در زنان؛ بنابراین قولِ خداوند متعال ﴿الرجالُ قوامون علی النساء﴾ دارایِ اطلاق است. (4)

پی‎نوشت‎:
1) نساء، آیه 34
2) برگرفته از کتاب مفاتیح‌الجنان اثر فخر رازی، جلد 10، صفحه 71
3) برگرفته از تفسیر المیزان اثر سید محمدحسین طباطبایی، جلد 4، صفحه 543
4) همان