خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ (1): اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اطاعت كنيد خدا را! و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اولی الأمر را.

در این آیه شریفه خداوند سه اطاعت مشروع را نام می‌برد و مسلمانان را به اطاعت از خود و اطاعت از پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم و اطاعت از اولی الأمر فرمان می‌دهد. با توجه به اینکه اطاعت از اولی الأمر هم‌ردیف اطاعت از خداوند و اطاعت از پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم آمده است، مقصود از اولی الأمر مشخص می‌گردد؛ در این آیه شریفه اطاعت از خداوند و پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم به‌صورت مطلق و نامحدود آمده است از این نکته استفاده می‌شود که اولی الأمر را که هم‌ردیف خدا و پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم از آنان نام‌برده شده است، باید معصوم باشند و مصون از خطا و اشتباه.

بنابراین اطاعت از خداوند متعال، اطاعت از پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم و اطاعت از معصومین علیهم‌السلام نه‌تنها جزو اطاعت‌های مشروع بلکه واجب است.

خداوند در آیه دیگری از قرآن مجید می‌فرماید: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بي‏ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (2): ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوند كه به آن علم ندارى، از آن‌ها پيروى مكن! بازگشت شما به‌سوی من است و شمارا ازآنچه انجام مى‏ داديد باخبر خواهم ساخت‏.

خداوند در این آیه شریفه به‌صورت غیرمستقیم،‌ اطاعت از پدر و مادر البته به‌صورت مشروط فرمان داده است و می‌فرماید: وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بی ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما (3): و اگر آن دو تلاش كنند كه براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آن‌ها پيروى مكن؛ بنابراین طبق این آیه شریفه، اطاعت از پدر و مادر توصیه‌شده است و جزو اطاعت‌های مشروع است البته درصورتی‌که اطاعت آن‌ها منجر به نافرمانی و عدم اطاعت خداوند متعال نگردد.

اما در خصوص اطاعت‌های نامشروع، چند آیه از قرآن کریم را نقل می‌کنیم: يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لاتَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ (4): اى مردم! ازآنچه در زمين است، حلال و پاكيزه بخوريد! و از گام‌های شيطان، پيروى نكنيد! چه اينكه او، دشمن آشكار شماست‏.

وَ أَنَّ هذا صِراطی‏ مُسْتَقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لاتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (5): اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد! و از راه ‏هاى پراكنده (و انحرافى) پيروى نكنيد، كه شما را از طريق حق، دور مى‏ سازد! اين چيزى است كه خداوند شمارا به آن سفارش مى‏ كند، شايد پرهيزگارى پيشه كنيد!

يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ (6): اى داوود! ما تو را خليفه و (نماينده خود) در زمين قراردادیم؛ پس در ميان مردم به‌حق داورى كن و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد؛ كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند.

در آیه نخست، از پیروی شیطان نهی نموده و او را دشمنی آشکار برای انسان‌ها معرفی کرده است؛ اما در آیه دوم، از پيروى راه‏ هاى پراكنده و انحرافى نهی شده و دلیل آن را دور ساختن انسان از طريق حق می‌داند؛ منظور از راه‌های پراکنده و انحرافی، راه‌هایی است که با صراط مستقیمی که خداوند برای کمال و تعالی انسان قرار داده است، مختلف می‌باشند؛ و ازآنجاکه قرآن کریم، کفار را دشمنان خداوند متعال معرفی کرده است، پیروی از آنان نیز، پیمودن راه انحرافی به‌حساب می‌آید؛ در آیه سوم خداوند حضرت داود را از پیروی هوای نفسانی، بر حذر می‌دارد و می‌فرماید: وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ (7): و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد.

بنابراین سه آیه کریمه، پیروی از شیطان، پیروی از دعوت‌کنندگان به راه‌هایی غیر از صراط مستقیمی که خداوند برای بشر قرار داده و پیروی از هوای نفس، از پیروی‌های نامشروع و گمراه‌کننده به‌حساب آمده است؛ با توجه به اینکه آیه دوم، عام است و همه راه‌های غیر منتهی به کمال و سعادت ابدی بشر را شامل می‌شود، اطاعت از گنه‌کاران، اطاعت از منافقان، اطاعت از بیماردلان را نیز شامل می‌شود.

پی‌نوشت:

1) النساء، آیه 59

2) العنكبوت، آیه 8

3) العنكبوت، آیه 8

4) البقرة، آیه 168

5) الأنعام، آیه 153

6) ص، آیه 26

7) ص، آیه 26