مرســـــــلون

نگاه کوتاه یکی از مسائلی که از دیرباز در میان مسلمانان مطرح بوده و گاه چالشی فکری و اجتماعی محسوب می شده، مسئله حضور زنان در مسجد و عرصه های اجتماعی است، برخی مانع حضور زنان در عرصه های اجتماعی و از جمله حضور در مساجد می شدند و بعضی دیگر آن را تجویز می کردند و در این مورد برای زنان نیز شانی مساوی با مردان در نظر می گرفتند، آنچه امروز می تواند برای زنان مؤمن و متعهد ما الگوی حقیقی و راهگشای فکری و عملی باشد، سیره و سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و پیشوایان معصوم علیهم السلام است، مسئله حضور زنان در صحنه های اجتماعی و از جمله حضور در مسجد از مسائل مورد ابتلا در عصر معصومین بوده و آن انسانهای الهی رهنمودهای ویژه ای در این مورد داشته اند (1) بانوان به عنوان نیمی از پیکر جامعه انسانی، همانند مردان در مشارکت عمومی، پایگاه و جایگاه مناسب دارند و نمی توان از نقش سازنده آنان چشم پوشید، اسلام با حضور بانوان در عرصه های مختلف اجتماعی مخالف نیست و آن را منع نکرده است، بلکه وظیفه اصلی وی را مادری می داند و تربیت و پرورش انسان های بزرگ و وارسته؛ البته در کنار آن نیز به آنان اجازه داده تا با حفظ حریم و عفّت و پاکدامنی و در پوششی محفوظ از تیر زهرآگین نگاه های هوس آلود؟ آلوده دلان، در اجتماع حضور یابد و برای رشد و ترقّی خود و جامعه گام بردارند، تاریخ اسلام سرشار از صحنه هایی است که زنان آفریدگار آن بودند، در این نوشتار برآنیم تا با مطالعه و بررسی آموزه های دینی و تاریخ اسلام (شواهد تاریخی) به جواز حضور زنان در مشارکت عمومی و عرصه های مختلف اجتماع مانند، حضور در مساجد و دیگر اماکن عبادی بپردازیم، باشد که ابهامات موجود در این باره در پرتوی آموزه های اصیل اسلامی و شواهد تاریخی از صدر اسلام، به خوبی بر همگان آشکار گردد.(2) آیات قران در مورد حضور زن در جامعه آیات قران کریم از زنان می خواهد که به حفظ حجاب خود اهتمام بورزند اما یکی از ابزارهای مهم برای حفظ این حجاب و مصون ماندن از نگاه گناه آلود مردان هوس ران را حضور در خانه می داند و این که مدیریت امور خانه را برعهده گیرند اما این به معنای این نیست که حق حضور در بیرون خانه را ندارند چون اسلام نگاهش به نقش زن در جامعه نگاه والایی است تا جایی که اگر در زمانی از تاریخ مردان نیازمن تلنگر باشند از زنان می خواهد که از خانه های خود بیرون بروند و نقش مردان را در جامعه ایفا کنند زیرا که مرد در غفلت گرفتار شده است از جمله نمونه های والایی از اولیای الهی ازجمله حضرت زهرا(س) ، حضرت زینب کبری(س) و حضرت معصومه (س) می توان مثال زد:  الف) سخن گفتن با به نرمی نباشد که نامحرم طمع ورزد يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا (3) ای زنان پیامبر! شما مانند دیگر زنان نیستید، اگر تقوا پیشه کنید بنابراین، به نرمی سخن نگویید تا آنکه در قلبش مرض است طمع ورزد، و به گونه ای نیک سخن گویید. ب) خود را طوری آرایش و زینت نکند که برج قرار گیرد. وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الاُولَی...(4) در خانه های خود قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم، زینت های خود را آشکار مکنید. واژه قرن از وقر یقر به معنای استقر، مستقر شدن و برجای ماندن است. سید قطب با توجّه به این معنا نوشته است: قرن، تعبیر لطیفی است؛ یعنی: خانه پایگاه زن است؛ از این رو، زن به قدر نیاز و حاجت می تواند از منزل خارج شود.(5) ج) چادر بهترین و کاملترین حجاب برای زنان قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) می فرماید: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیما؛(6) ای پیامبر! به زنان و دختران خود و به زنان و مؤمنان بگو که چادر خود را بر خود فرو پوشند، این مناسب تر است، تا شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، درباره شأن نزول این آیه شریفه آمده است: گروهی از منافقان، اوائل شب که هوا تاریک می شد در کوچه ها و معابر مزاحم زنانی که جهت اقامه نماز به مسجد می رفتند می شدند. خداوند این آیه شریفه را نازل فرمود و به پیامبر(ص) دستور داد که به همسران و دختران خویش و زنان مؤمنین بگوید که بدون جلباب و روسری از خانه خارج نشوند. ازاین رو، پس از نزول آیه، زنان انصار با لباس سیاه و بلند و با حجاب کامل در نماز جماعت حاضر می شدند.(7) روایات در مورد فضیلت نماز زن در خانه نسبت به بیرون از خانه رسول خدا(ص) فرمود: مَكَارِمُ الْأَخْلَاقِ، قَالَ النَّبِيُّ ص‏ صَلَاةُ الْمَرْأَةِ وَحْدَهَا فِي‏ بَيْتِهَا كَفَضْلِ‏ صَلَاتِهَا فِي‏ الْجَمْعِ‏ خَمْساً وَ عِشْرِينَ دَرَجَةً.(8) به تنهایی و در خانه نماز خواندن زن، مثل نماز در جمع است، در حالی که 25 درجه فضیلت دارد. همچنین فرمود: وَ رُوِيَ‏ أَنَّ خَيْرَ مَسَاجِدِ النِّسَاءِ الْبُيُوتُ‏ وَ صَلَاةَ الْمَرْأَةِ فِي بَيْتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِي صُفَّتِهَا وَ صَلَاتَهَا فِي صُفَّتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِي صَحْنِ دَارِهَا وَ صَلَاتَهَا فِي صَحْنِ دَارِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِي سَطْحِ بَيْتِهَ بهترین مسجد زنان، خانه است؛ و نماز در خانه برتر از نماز او در ایوان است؛ و نماز او در ایوان برتر از نمازش در حیاط خانه اش است؛ و نماز او در حیاط خانه برتر از نمازش بر پشت بام خانه است.(9) همچنین فرمود: وَ رَوَى هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‏ صَلَاةُ الْمَرْأَةِ فِي‏ مِخْدَعِهَا أَفْضَلُ‏ مِنْ‏ صَلَاتِهَا فِي‏ بَيْتِهَا وَ صَلَاتُهَا فِي‏ بَيْتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِي الدَّارِ.(10) نماز زن در اطاق عقبی (پستو) برتر از نماز او در اطاق جلویی است و نماز او در اطاق نشیمن برتر از نمازش در خانه اش است. رسول خدا(ص) به امام علی(ع) فرمود: …يَا عَلِيُّ لَيْسَ‏ عَلَى‏ النِّسَاءِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَة(11) رسول خدا فرمود: ای علی! بر زنان نماز جمعه و جماعت و اذان و اقامه واجب نیست. اسماء، دختر یزید انصاری، از طرف زنان مسلمان مدینه مامور شد به نمایندگی آنان نزد رسول خدا برود و پیام گلایه آمیز زنان مدینه را به رسول خدا ابلاغ کند و جواب بگیرد، اسماء وقتی وارد شد که رسول خدا در میان جمع اصحاب بود گفت:پدر و مادرم قربانت. من نماینده زنانم به سوی تو ما زنان می گوییم خداوندعز و جل تو را هم بر مردان مبعوث فرمود و هم بر زنان. تو تنها پیامبر مردان نیستی، ما زنان نیز به تو و خدای تو ایمان آوردیم، ما زنان در خانه های خویش نشسته حاجت جنسی شما مردان را برمی آوریم، فرزندان شما را در رحم خویش می پرورانیم. اما از آن طرف می بینیم وظایف مقدس و کارهای بزرگ و ارجمند وپر اجر و با ارزش به مردان اختصاص یافته و ما محرومیم. مردانند که توفیق جمعه و جماعت دارند، به عیادت بیماران می روند، در تشییع جنازه شرکت می کنند، حج مکرر انجام می دهند و از همه بالاتر توفیق جهاد در راه خدا دارند. در صورتی که وقتی یک مرد به حج یا جهاد می رود ما زنان هستیم که اموال شما را نگهداری می کنیم، برای جامه های شما نخریسی می کنیم، فرزندان شما را تربیت می کنیم. چگونه است که ما در زحمتها شریک شما مردان هستیم امادر وظایف بزرگ و مقدس و کارهای پر اجر و پاداش شرکت نداریم و از همه آنهامحرومیم؟ رسول اکرم نگاهی به اصحاب کرد و فرمود:آیا تا کنون از زنی سخنی به این خوبی و منطقی بدین رسایی در امور دین شنیده اید؟ یکی از اصحاب گفت: خیال نمی کنم این سخن از خود این زن باشد.رسول خدا به جواب این مرد اعتنا نکرد. رو کرد به اسماء و فرمود: ای زن! آنچه می گویم درست فهم کن و به زنانی که تو را فرستاده اند نیز حالی کن. پنداشتی که هر که مرد شد به واسطه این کارها که برشمردی توفیق اجر و پاداش وفضیلت را می یابد و زنان محرومند؟ خیر چنین نیست. زن اگر خوب خانه داری وشوهرداری کند، نگذارد محیط پاک خانه با غبار کدورت آلوده شود، اجر و پاداش و فضیلت و توفیقش معادل است با همه آن کارها که مردان انجام می دهند. اسماء زنی با ایمان بود و تقاضای او و زنان همفکرش از عمق ایمانشان برمی خاست نه از شهوات برانگیخته شده که غالبا امروز می بینیم. او و همفکرانش نگران این بودند مبادا وظایفی که به عهده آنان واگذار شده قدر و قیمتی نداشته باشد وهمه وظایف مقدس و قدر و قیمت دار به مردان اختصاص یافته باشد. او و همفکرانش تقاضای مساوات زنان و مردان را داشتند، اما در چه؟ در ربودن گوی فضیلت و انجام وظیفه مقدس. چیزی که در مخیله آنان هم خطور نمی کرد این بود که شهوات فردی رانام «حقوق» نهند و جنجال راه بیندازند. لهذا وقتی که آن جواب را شنید چهره اش از خوشحالی برافروخته شد و باخوشحالی به سوی همفکرانش برگشت.(12) روایات دال بر حضور زنان در نماز جماعت در زمان پیامبر اکرم(ص) اگر در روایات می بینیم که اهمیت حضور زن در خانه را گوشزد می کند به خاطر آن است که زنان از نقش اصلی خوددور نشوند. آنان کانون آرامش در خانه هستند و نقش مدیریتی خانه و تربیتی کودکان در خانه را برعهده دارند، اگر زنان می توانند با حجاب کامل در جامعه و در مسجد حاضر شوند هیچ منعی از سوی اسلام و دین یا علمای اسلامی وجود ندارد زیرا که اعتکاف و حج که یکی از بزرگترین اجتماعات مسلمین هستند با حضور هم زنان و هم مردان انجام می پذیرد. قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عیله السلام كُنَ‏ النِّسَاءُ يُصَلِّينَ‏ مَعَ‏ النَّبِيِ‏ صلی الله علیه وآله وسلم- فَكُنَّ يُؤْمَرْنَ أَنْ لَا يَرْفَعْنَ رُءُوسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجَالِ لِضِيقِ الْأُزُرِ.(13) امام علي عليه‌السلام فرمود: زنان با پيامبر صلي‌الله عليه و آله نماز مي‌خواندند و به آنها امر شده‌ بود که به دليل کوتاهي ازارها سرشان را قبل از مردان از سجده بر ندارند. در کتابی از اهل تسسن می خوانیم: سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ (آله) وَسَلَّمَ يَقُولُ وَهُوَ خَارِجٌ مِنْ الْمَسْجِدِ فَاخْتَلَطَ الرِّجَالُ مَعَ النِّسَاءِ فِي الطَّرِيقِ ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِلنِّسَاءِ فَكَانَتْ الْمَرْأَةُ تَلْتَصِقُ بِالْجِدَارِ ، حَتَّى إِنَّ ثَوْبَهَا لَيَتَعَلَّقُ بِالْجِدَارِ مِنْ لُصُوقِهَا بِهِ . وحسّنه الألباني(14) . زمانی که خارج از مسجد بود و مردان و زنان در طول مسیر در هم آمیخته بودند شنید که به زنان فرمودند: درنگ ورزید سزاوار نیست که از وسط جاده حرکت کنید بلکه کناره های راه را برگزینید. في الحديث‏: كُنَّ نساءُ المؤْمنين‏ يَشْهَدْنَ مع النبي، صلى الله عليه و سلم، الصبحَ ثم يَرْجِعْنَ‏ مُتَلَفِّعاتٍ‏ بمُروطِهِن‏ ما يُعْرَفْنَ من الغَلَسِ. (15) زنان مؤمن، نماز را با پیامبر(ص) به جای می آوردند، در حالی که لباسی که تمام بدن آنها را می پوشاند به تن داشتند و این زنان در تاریکی بازشناخته نمی شدند. طبیعی است که احادیث نبوی، در شرح ثوابهای زیاد نمازجماعت در مسجد، به گوش زنان رسیده باشد و آنها راغب شده باشند که از این ثوابها بی بهره نمانند. علاوه بر روایت و شواهد تاریخی که بر جواز حضور زنان در مسجد و جماعات دلالت دارند، فقهای عظام، حضور بانوان را همچون مردان، در مسجدالحرام و مراسم عبادی و اجتماعی و اخلاقی و سیاسی همچون نمازجمعه و اعتکاف و حج جایز شمرده اند. بنابراین، دین اسلام نه تنها حضور بانوان را در مسجد و جماعات و به طور کلی در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی و اقتصادی، فرهنگی و عهده داری سمتهای مدیریتی و حتّی نظامی جایز شمرده، بلکه در برخی زمینه های یادشده، به ویژه در وضع ویژه زمان ما، شایسته و حتّی بایسته دانسته است؛ البته حضور در صحنه های اجتماعی، از آنجا که همراه با برخوردها و تماسهای چند سویه است، برای هر یک از زن و مرد تکلیفی را ایجاب می کند که مراعات و توجّه به آن در تأمین سلامت اخلاقی جامعه و ثمربخش بودن حضور و برکنار ماندن آن از آسیبها و آفات، نقش بنیادی دارد؛ همچون رعایت حجاب و شؤون اسلامی، چگونگی برخورد با نامحرم و نگاه به او، کیفیت سخن گفتن و تأکید بر وجود شاخصه هائی چون حیا و عفت، همه و همه ابزارهائی برای این حضور اجتماعی هستند. بنابراین، چنانچه زنان بتوانند حجاب اسلامی و شئون زن مسلمان و عفاف و پاکدامنی را رعایت کنند، می توانند با حضور در مساجد از فضائل و آثار معنوی این مکان مقدس بهره برند و فضیلت نماز خواندن در مسجد برای آنان، همچون مردان است.(16) حضور زن در مسجد و نقش تربیتی آن تربیت اسلامی و قرآنی زن تربیت فرزندان و نسل بعد ازما زنان برای پرورش فرزندان در دامن خود بیش از مردان به راز و نیاز احتیاج دارند چرا که فرزندان کانونی نیاز دارن که هم آرام باشد و هم امین و هم پاک، که این هم در گرو داشتن ایمانی محکم میسور است. زن اسلام و مسجد/حسن رهبری / روزنامه اطلاعات /1374/ص7 آشنایی زنان با احکام مربوط به خود یادگیری قرآن آشنایی با مسائل سیاسی برای حضور در کنار مردان انقلاب اسلامی نمونه ای بارز از حضور زنان در عرصه های سیاسی جامعه بود و اینکه زن می تواند با حضور خود نقش به سزایی در سرنوشت جامعه ایفا کند. پاسداشت شعار اسلامی از جمله مسجد هدایت و راهنمایی دیگران زن می توان با حضور خود در مسجد هدایگر دیگر زنان نیز باشد و نقش بصیرت بخشی را در این عرصه ایفا کند، زنان می توانند امروزه با هدایت همدیگر به انتخاب اصلح حتی در انتخابات سیاسی یک کشور نیز نقش آفرینی کنند. موارد دیگری هم می توان برای اهمیت حضور زن در مسجد برشمرد. با گذشتن زمان و پررنگ شدن نقش مساجد در جامعه اسلامی، حضور زنان در مساجد، به نقش تربیتی مسجد در بالندگی شخصیت زن کمک کرده است،  زنان از نظر نقش تاریخی، دوره های سه گانه ای را طی کرده اند، در برخی دوره هاو بر اساس برخی طرز تفکرها دخالت مستقیم زن در ساختن تاریخ منفی است. در این دوره ها زن جز در اندرون خانه کاری ندارد و نمی تواند داشته باشد و صرفا یک کالای اندرونی است، طبعا در چنین شرایطی هیچیک از استعدادهای انسانی اش یعنی تفکر، آگاهی، بیداری، آزادگی، اراده و اختیار و انتخاب، هنر و خلاقیت و ابداع و حتی عبادت و سلوک عارفانه الی الله رشد لازم را طی نمی کند. در این گونه جوامع در حکم یک وسیله و ابزار زندگی خانوادگی است، یک «شی ء» است و به حکم اینکه محیطزندگی زن محدود است به درون خانواده و در بازار به اصطلاح آزاد دسترسی به اومیسر نیست، برای مرد عزیز و گرانبهاست. از این رو زن در چنین دوره ها و چنین محیطها یک «شی ء گرانبها» است مانند هر شی ء نفیس و گرانبهای دیگر از قبیل برلیان و الماس و ... در این گونه دوره ها تاریخ طبعا «مذکر» است، زنان نقش مستقیم ومحسوس و ملموس در ساختن تاریخ ندارند. اگر ما به تاریخ گذشته پیش از نیم قرن اخیر خودمان برویم عینا همین وضع را می بینیم، می بینیم زن وجود دارد اما به صورت یک «شی ء عزیز و نفیس و گرانبها» و معمولا بی دخالت در تاریخ و حوادث تاریخی. در برخی جوامع زن خانه را رها کرده و وارد اجتماع شده است، در شؤون علمی، هنری، فکری، سیاسی شریک مرد شده است و به صورت «شخص» درآمده است، امانظر به اینکه مدار خویش را به کلی رها کرده و حریم را به کنار زده و خود را رایگان دردسترس مرد قرار داده و در اماکن عمومی، کاباره ها، دانسینگها، حاشیه خیابانهاحضور و آمادگی خود را اعلام داشته است، ارزش و بهای خود را از دست داده است. در این جوامع زن شخص است اما «شخص بی بها» . در این گونه جوامع زن حضور خودرا در صحنه تاریخ ثابت کرده در حالی که پشت جبهه را رها کرده است، نقش مستقیم خود را در سازندگی تاریخ به کف آورده اما نقش غیر مستقیم را که از آن کمتر نیست ازکف داده است، آنجا که زن نقش غیر مستقیم خود را از دست می دهد، هم خود را تباه می سازد و هم مرد را. زن «مدل پهلوی» که نزدیک چهل سال قشر عظیمی از جامعه زن ایرانی راتشکیل می داد از این نوع بود.(17) 

منابع و مآخذ: 1.مبلغان /فروردین 1382/شماره 40 /حضور سبز زنان در خانه های خدا 2.پاسدار اسلام /اسفند 1387 و فروردین 1388/ شماره 327 و 328 /حضور بانوان در مسجد 3.الأحزاب/آیه 32 4.همان/آیه 33 5.فی ضلال القرآن /سید قطب/ ترجمه: مصطفی خرم دل / ج5/ص 2859/ تهران/ نشر احسان/1378 ق. 6.الأحزاب/آیه59 7.تفسیر قمی/ علی بن ابراهیم قمی/ موسسة دارالکتاب / چاپ سوم/ قم/ ج 2/ص 196 8.بحار الأنوار/محمد باقر بن محمد تقى‏مجلسى /ناشر دار إحياء التراث العربي‏/بيروت‏/1403 ق‏/چاپ:دوم‏ /ج80/ص371 9.من لا يحضره الفقيه‏/ ابن بابويه، محمد بن على‏/مصحح: على اكبر غفارى /ناشر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم/‏قم‏1413 ق‏/چاپ دوم‏ج1/ص374 10. همان /ج1/ص397 11. همان /ج4/ص364 12. مجموعه آثار شهید مطهری/ جلد 19/ناشر انتشارات صدرا / تهران /1378 / ص539و540 13. وسائل الشیعه/ محمد بن حسن‏شيخ حر عاملى / ناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏/قم‏1409 ق‏/چاپ اول‏/ج8/ص343 14. مسند احمد بن حنبل/احمدبن محمد شیبانی/م 241ق/تحقیق عبدالله محمد درویش / چاپ بیروت/ دارالفکر/ 1414ق/چاپ دوم/ج10/ح4002/ص1326 15. لسان العرب‏/ محمد بن مكرم‏ابن منظور/مصحح: جمال الدين‏مير دامادى /ناشر: دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر/بيروت‏/چاپ: سوم‏ ج8/ص321 16. پاسدار اسلام - اسفند 1387 و فروردین 1388 - شماره 327 و 328 17. مجموعه آثار شهید مطهری/ جلد 19/ناشر انتشارات صدرا / تهران /1378 / ص373