مقدمه
مسلّماً والدین در خانواده دارای جایگاه ممتاز و ویژهای هستند. از اوّلین توصیه‌هایی که خداوند در قرآن کریم به آن اهتمام ویژهای نشان داده، احسان به والدین است؛ تا آنجا که این مسئله بلافاصله بعد از موضوع عبادت خداوند ذکر شده است. تصویری که قرآن از جایگاه والدین ارائه میدهد، دارای اهمیّت و اعتبار منحصر به فردی است،به گونه ای که می‌توان به جرئت گفت که در نظام حقوقی و اخلاقی اسلام تنها رابطۀ انسان با والدین است که به استثنای معصومین (علیه السلام) در سطح بسیار مهم و ویژهای تنظیم شده است؛ همچنان که قرآن کریم در آیاتِ متعدّدی احسان و نیکی به والدین را پس از امر به عبادت و پرستش خداوند و نهی از شرک، عنوان کرده است.
در سورۀ بقره می‌فرماید:
﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّـهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِّنكُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ.[1]
و [به یاد آورید] زمانى را كه از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداوند یگانه را پرستش نكنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیكان و یتیمان و بینوایان نیكى كنید، و با مردم به نیکی سخن بگویید، نماز را بر پا دارید و زكات بدهید، سپس [با این كه پیمان بسته بودید] همۀ شما جز عدّۀ كمى سرپیچى كردید [و از وفاى به پیمان خود] روی‌گردان شدید﴾.
در سورۀ نساء نیز پس از دستور به پرستش خداوند و شرک نورزیدن به او، به مسئلۀ احسان و نیکی به والدین میپردازد و بعد از آن به موضوع نیکی به سایر نزدیکان و خویشان و افراد نیازمند و یتیمان اشاره میکند و از افراد متکبّر اعلام برائت میکند:
﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیئاً وَبِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَبِذِی الْقُرْبى وَالْیتامى وَالْمَساكِینِ وَالْجارِ ذِی الْقُرْبى وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَما مَلَكَتْ أَیمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً.[2]
و خدا را بپرستید و هیچ‌چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیكى كنید و همچنین به خویشاوندان، یتیمان، مسكینان، همسایۀ نزدیک، همسایۀ دور، دوست و هم‌نشین، واماندگان در سفر و بردگانى كه مالک آن‌ها هستید، زیرا خداوند كسى را كه متكبّر و فخرفروش است [و از اداى حقوق دیگران سرباز مىزند] دوست نمىدارد﴾.
و در سورۀ اسراء هم بعد از بیان دستور الهی مبنی بر نهی از قرار دادن شریک برای خداوند، می‌فرماید که باید به پدر و مادر نیکی کرد و مخصوصاً هنگامی که به سن کهنسالی رسیده باشند این تکلیف سنگینتر میشود؛ تا جایی که ما را از هرگونه بیتوجّهی و کوچکترین بیاحترامی به آن‌ها بر حذر میدارد:
﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَبِالْوالِدَینِ إِحْساناً إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما وَقُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِیماً * وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّیانِی صَغِیراً.[3]
پروردگارت دستور فرموده است كه جز خودش را نپرستید و با پدر و مادر نیكى كنید؛ هرگاه یكى از آن‌ها یا هر دویشان نزد تو به سنّ پیرى رسیدند، كمترین اهانتى بر آن‌ها روا مَدار و آن‌ها را از خود مَران و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو * بال‌های تواضع خویش را در برابرشان با محبّت و مهربانى فرود آور و بگو: پروردگارا چنان كه آن دو، مرا در كوچكى پروراندند مشمول رحمتشان گردان﴾.
همچنین در سورۀ لقمان می‌فرماید که در هر شرایطی باید از والدین اطاعت کرد، مگر تنها در صورتی که ما را امر به نافرمانی خدا و شریک قرار دادن برای او کنند که البته باز هم در عین حال نباید عکس العمل ناشایستی در برابر آنان نشان دهیم:
﴿وَإِن جَاهَدَاكَ عَلَىٰ أَن تُشْرِكَ بِی مَا لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ.[4]
و اگر پدر و مادر تلاش كنند كه تو موجودى را كه از آن آگاهى ندارى، شریک من قرار دهى، از آن‌ها اطاعت مكن، ولى در دنیا با آن‌ها به طور شایستهاى رفتار كن و راه كسانى را پیروى كن كه به سوى من رجوع و توبه كرده اند، سپس بازگشت همۀ شما به سوى من است و من شما را به آنچه عمل كردهاید آگاه مىكنم﴾.
احسان به والدین مفهوم فراگیری است که 6 بار در سُور مکّی و مدنی وارد شده است و این نشانگرِ جایگاهِ والایِ والدین در خانواده است. مصادیقی از این احسان به والدین را در آیۀ 23 تا 25 سورۀ اسراء و آیۀ 15 سورۀ لقمان مشاهده کردیم که عبارتند از:
1. برخورد کریمانه و بزرگوارانه با والدین و به کار بردن سخنان سنجیده و مؤدّبانه؛
2. رفتار متواضعانه و مهربانانه نسبت به پدر و مادر؛
3. اطاعت مطلق از آن دو مگر در جایی که منجر به شرک و نافرمانی ساحت مقدّس خداوند شود.
کلیدواژهها: قرآن، نظام حقوقی و اخلاقی اسلام، اطاعت الهی، والدین، احسان.
----------------------------------
پینوشتها:
. بقره/ 83.
2. نساء/ 36.
3. اسراء/ 24 ـ 23.
4. لقمان/ 15.
